فرش دستباف در تقسیمبندی رشتههای کارشناسی در گروه دو با عنوان اموال منقول دستهبندیشده است، شاید از منظر دیگر و با توجه به ارزش هنری فرشهای دستباف مناسبتر بود که در حوزه صنایعدستی قرار بگیرد. بههرحال فرش دستباف با قدمت دیرین و باستانی، همواره با زندگی بشر عجین بوده است، فرش دستباف ایرانی در تار و پود فرهنگ ایرانی در بخشهای مختلف وجود، بروز و ظهور دارد، نقشههای فرشهای دستباف عشایری که بدون نقشه و صرفاً بر اساس ذوق، سلیقه و هنر روستانشینان این مرز و بوم به وجود آمدهاند، خود بهخوبی آیینه تمام نمای تاریخ و هویت ایرانی است، فرش ایرانی از دیرباز در بازارهای جهانی جایگاه خود را داشته است، و باوجود سرمایهگذاریهای عظیم کشورهای دیگر هنوز هم فرش دستباف ایرانی به دلیل موارد مستند و کارشناسانهای که ذیلاً به آن خواهیم پرداخت هنوز جایگاه خود را ازنظر کیفیت در بازارهای جهانی حفظ کرده است.
ارزیابی فرش دستباف:
واژه ارزیابی در فرهنگ لغت، چنین آمده: عمل یافتن ارزش هر چیز را ارزیابی میگویند.
ارزیابی کالاهای ماشینی یا صنعتی:
تولیدکنندگان کالا اعم از تولیدات صنعتی دستی یا کارخانهای هنگام عرضه کردن تولیدات خود به بازار ناگزیرند قیمتی را برای فروش به خریدار عرضه کنند.
در مورد قیمتگذاری کالاهای ماشینی، هرچند که متنوع و پیچیده باشد، دستیابی به ارزش کالا با محاسبات ساده ریاضی کاری آسان است.
قیمت مواد اولیه مصرفی + دستمزد کارگر + هزینههای مترتب بر تولید + درصد سود کارفرما = قیمت کالا
یا به عبارت سادهتر قیمت تمامشده بهعلاوه سود عادلانه
ارزیابی کالاهای دستی:
صنایعدستی به دودسته تقسیم میشوند:
- صنایعدستی هنری
- صنایعدستی نیمه کارخانهای (مانند پارچههای قلمکاری)
در مورد ارزیابی صنایعدستی نیمه کارخانهای تفاوت زیادی با کالاهای تولیدی ماشینی نیست.
صنایع مستظرفه دستی به لحاظ رابطه آن با هنرمند و نوع هنر و وابستگی آن به انسان و برخورداری از امکانات هنری و ابداع و ابتکار هنرمند و ارشادات حوزه هنری چیزی نیست که برای به دست آوردن ارزش آن، قیمت مواد اولیه مصرفی موردتوجه قرار میگیرد.
برای ترسیم یک تابلو هنری چیزی جز مقداری رنگ، روغن، کاغذ، چرم و چوب نیست؛ ولی ارزش هنری بعضی از این تابلوها متجاوز از چندین میلیون دلار است.
در میان هنرهای مستظرفه آنچه منظور نظر و مورد بحث ما میباشد، ارزیابی فرش دستباف است که به لحاظ رابطه آن با بافندگان و هنرمندانی که در به وجود آوردن آن اثر نقش داشته و اینکه کالای بهدستآمده تا چه حد ارزشهای هنری خود را از قوّه تخیل به فعل آورده و اصالتهای هنری خود را حفظ کرده، مورد بررسی قرار میگیرد.
برای یافتن ارزش هر کالایی توجه به دو اصل ضروری است:
الف ) اطلاع کافی از کم و کیف کالا
ب ) ارزش مشابه آن در بازار مصرف
برای اطلاع یافتن از کم و کیف یک فرش دستباف چهار عنصر اصلی تشکیلدهنده فرش میباید، موردتوجه قرار گیرد:
- نقشه فرش
- رنگآمیزی زمینه و نقوش بهکاررفته در فرش
- مواد اولیه
- کیفیت بافت
قبل از اینکه وارد بحث رنگآمیزی شویم لازم است بدانیم رنگآمیزی هر فرشی از کجا نشأت گرفته و چیدمان رنگها بر چه اساس کنار هم نشسته است.
- غیر از فرشهای ذهنی بافت و ایلی که از روش و سنتهای بومی خود در آن استفاده میشود، یک نقشه فرش توسط طراح با مداد روی کاغذ کشیده میشود که پس از اصلاح و به مرکب درآوردن آن، بهصورت نقشه مادر در آرشیو نگهداری میشود.
- سپس از روی طرح اصلی کپی گرفته و کلیه اجزای آن بر روی کاغذ شطرنجی در هر خانه قرار میگیرد و بهوسیله هنرمند دیگری نقطهچینی و رنگبندی میشود.
- کار هنرمند نقطهچین ماهر، بسیار با اهمیت است، زیرا او قادر است نقشه هر طرحی را به رنگ نقاط مختلف، نقطهچین کند.
- برای طرحهای مناسب نقطه و غیر ذهنی و ایلی، نقشه پس از اتمام کار نقطهچینی، حدوداً هر ۲۰ خانه از نقشه بریده و روی فیبر یا تختهسهلایی چسبانده شده و در اختیار بافنده قرار میگیرد و فرش طبق رنگها بافته میشود.
حال باید دید نقاط ضعف و قوت این ترکیب بهدستآمده چگونه است:
- رنگ برگها، گلها، ساقهها، اسلیمیها، بندها، خطها، نمادها و بهطورکلی رنگهایی که بر روی فرش جلوه گری میکند، به صورتی هماهنگ شده که چشم بیننده را تسخیر و نوازش داده و شور و نشاط میآورد.
- برعکس تضادها آنچنان دستبهدست هم داده که برای مردم عادی هم غیرقابلتحمل است.
- بهطورکلی نشاندن رنگهای هم آهنگ در کنار هم در فرشهای نفیس بهخصوص تابلوهای بافتهشده درگذشته و در عصر حاضر، حائز اهمیت بسیار است که یکی از عوامل تأثیرگذار در قیمتگذاری فرش میباشد.
- طرح و رنگ، صرفنظر از سابقه طراحی در فرشبافی ایران از تاریخ کهن تاکنون را هنگام ارزیابی فرش باید موردتوجه قرارداد.
- ظرافت طرح، اصالت، هماهنگی ترنج با لچکها و متن (درصورتیکه فرش لچک ترنج باشد) و در سایر نقوش، در فرشهای شکارگاه و حیواندار، توازن اندامها، حالت قرار گرفتن آنها و بهطورکلی نقش طبیعت را همچنان که باید و شاید به تصویر کشیدن، میبایست موردتوجه قرار گیرد.
طرحی که فرش از روی آن بافته میشود، بر ۵ قسم است:
۱- طرحی که از فکر و اندیشه هنرمند طراح، بر اساس آموختههایش بر روی کاغذ نقشه به منصه ظهور میرسد.
ارزش این طرح بستگی به استغنای هنری هنرمند و قدرت ابتکار و خلاقیت او دارد.
۲- طرحی که از روی یک فرش یا دورنما، عکسبرداری میشود.
گاهی ممکن است تمام جزئیات و طرح در عکس بهصورت خوانا مشهود نباشد یا هنگام نقطهچینی کردن تغییری از اصل نقش اولیه پیدا کند.
۳- کپیبرداری از طرحهایی که توسط هنرمندان بر روی کاغذ نقشه کشیده که اصطلاحاً گردهبرداری مینامند.
۴- طرح مونتاژ طرحی است با این فرض که طراح، هنرمند ماهری نیست که طرحی از خویش ابداع کند.
او با نقشههایی که در دست دارد، از یک طرح، حاشیه؛ از طرح دیگر، لچکها و ترنج؛ و از یک طرح، متن؛ را به هم میپیوندد.
گاهی این طرح بهقدری ابتدایی ترسیم میشود که متن از یک طرح اسلیمی اصفهان، ترنج و لچکها از مشهد و حاشیه از تبریز بهسادگی قابلتشخیص است.
۵- طرحهای ذهنی مانند فرشهای ایلاتی از قبیل قشقایی (که از پشت فرش نقشه مورد بافت قرار میگیرد) گاهی مانند فرشهای ترکمن و بلوچ کاملاً ذهنی هستند.
یک فرش که در نظر است بافته شود، از زمانی که چله آن روی دار کشیده میشود، مسائل فنی باید در خصوص آن موردتوجه قرار گیرد و در طول زمان بافت یا توسط خود بافنده (درصورتیکه بافنده در کار خود کاردانی ماهر است) یا توسط استادی که کنترل قالی را به عهده دارد، مورد بازدید قرار میگیرد.
اگر این اتفاق نیفتد، معایبی ممکن است به شرح ذیل در فرش ایجاد شود که هرچه فاحشتر باشد، از ارزش فرش بیشتر میکاهد؛
- مواد چله نباید از الیاف مصنوعی اعم از نخ، ابریشم و پشم و حتی مخلوطی از آنها باشد.
- کم تاب یا پر تاب بودن چله با پود باعث مشکلاتی در فرش میشود که تمام اینها در قیمتگذاری بیتأثیر نیست.
- چلهکشی روی دستگاه باید منظم و فاصله چله ها در تمام سطح دار به یکفاصله و کاملاً کنار هم باشد.
- چنانچه در بعضی قسمتها تراکم چله ها بیشتر و در بعضی نقاط کمتر باشد (در اصطلاح قالیبافی پر یا تنک باشد).
- سالم بودن گلیم و همرنگ بودن گلیم با چله فرش از مختصاتی است که هنگام ارزیابی فرش موردتوجه قرار میگیرد.
- پیچیدگی دستگاه دار قالیبافی، یک اندازه نبودن دو طرف زیر دار و سردار و یکنواخت نبودن فشار چله ها بر روی دار، مخاطراتی از قبیل کیس، شانه، سره را به وجود میآید که در قیمتگذاری مؤثر است.
- پس از چلهکشی و گلیمبافی، ساده بافی شروع میشود لازم است این ساده بافی در چهار طرف فرش به یک اندازه باشد.
- بعد از ساده بافی و پیاده کردن نقشه بر روی چله ها، تعداد تار ها با توجه به خانههای نقشه، محاسبه و از وسط نقشه به دو طرف تقسیم میشود.
خاصیت این کار این است که درصورتیکه تعدادی تار روی فرش اضافه کشیده شده باشد در کنار فرش در شیرازه قابل اصلاح است و مخاطراتی در بر ندارد.
در دستگاههای فارسی باف:
- هنگام پایینکشی دستگاه، موقع دوخت زدن، فاصلههای دو دوخت باید به هم نزدیک باشد تا محلهای دوخت جا باز نکرده و فرش سوراخ نشود.
- قطر خامهها باید از یک ضخامت مطلوب برخوردار باشد تا در صاف بودن دم کار مسئله پیش نیاید.
- پودهای مصرفشده باید متناسب با رجهای فرش باشد و از مواد پلاستیکی نباشد.
- درصورتیکه پودها ضخیم باشد، فرش خشک و شکننده و درصورتیکه نازکتر از حد معمول باشد، فرش کوتاه میشود.
اشکال مختلف ارزیابی و قیمتگذاری فرش دستباف:
۱) یکی بهترین و منطقیترین روشهای ارزیابی فرش دستباف، استفاده ازنظر هیئت کارشناسی میباشد.
به این نحو در این هیئت، فردی که خبرهتر و پیشکسوتتر است. عنوان سر کارشناس را دارد. هنگامیکه فرش مورد ارزیابی قرار میگیرد. هر یک از کارشناسان نظر خود را اعلام میدارند، سپس رئیس هیئت با توجیهات خود قیمت عادلانه فرش را اعلام میکند.
۲) در شرکتهای تولیدی بزرگ مانند شرکت سهامی فرش ایران، معمولاً از فرم ارزیابی ابراز نظرهای گفتاری هر کارشناس، به شرحی که گذشت استفاده میشود.
ولی گاهاً از روش غیر گفتاری به این صورت که هر کارشناسی با دیدن هر تخته فرش و توجه به جمیع جهات، محاسن و معایب فرش نظریه خود را در یک یادداشت که اسم و فامیل کارشناس در آن آمده، نوشته و به رئیس هیئت تسلیم میکند و رئیس هیئت با توجه به جمع نظرات و قیمت تمامشده فرش قیمتی را که به عدالت نزدیکتر است، اعلام میدارد.
۳) کارشناسیهای معمولی در دادگستری
ارزیابی فرش دستباف و کارشناسیهای دادگستری توسط کارشناسان رسمی دادگستری رشته فرش به این صورت انجام میشود که ابتدا یکی از کارشناسان توسط خواهان با نظر رئیس دادگاه انتخاب میشود، کارشناس منتخب با مراجعه به دادگاه و مطالعه پرونده از تعداد فرشهای مندرج در پرونده بازدید و نظر کتبی خود را به دادگاه اعلام میدارد.
دادگاه نظریه کارشناس را به طرفین دعوی اعلام میدارد. در صورت قبول نظریه کارشناس، رأی به مرحله اجرا گذاشته میشود.
در صورت عدم قبول هر یک از طرفین دعوی، سه نفر کارشناس توسط دادگاه انتخاب و این سه نفر نظریه خود را بهصورت هیئت کارشناسی به دادگاه اعلام میدارد.
چنانچه نظریه کارشناسی فرش، مجدداً مورد اعتراض هر یک از طرفین دعوی قرار گرفت، برای بار سوم هیئت کارشناسان رسمی پنجنفره رشته فرش، برای بار چهارم هیئت کارشناسان رسمی دادگستری هفتنفره انتخاب میشوند و نظریه هیئت هفتنفره اعم از اینکه موردقبول یا اعتراض هر یک از طرفین باشد، توسط رئیس دادگاه به موردقبول و به اجرا گذاشته میشود.
خداوند آفرینش، آفریننده این طبیعت است که میلیونها سال از عمر آن میگذرد. از روزی که بشر پا به عرصه حیات گذارده، همواره در جستجوی راز پنهانی طبیعت برآمده و در بعضی به کشف و شهود رسیده و بر بعضی هنوز دست نیافته که در خصوص آنها در تکاپوست.
او در خویشتن خویش نیز رازهایی نهفته دارد که اگر بر آنها شناخت کامل پیدا کند، بر معرفت خداوندگار خویش دستیافته است.
خداوند، در تکوین انسان که مراحل مختلف رشد او را در قرآن میفرماید، پس از تکامل رشد بر خویش که بهترین خالق است، آفرین میگوید.
تمام گفتار گذشته در خصوص وضعیت مواد اولیه و بهکارگیری آن اعم از پشم، رنگ، ابریشم، تشخیص مرغوبیت یا عدم مرغوبیت بوده است.
اما شناخت دوم ما مرهون دو حس باصره و لامسه کارشناس خبره فرش میباشد.
کارشناس خبره فرش با دیدن رنگآمیزی فرش پی به ثبات و عدم ثبات رنگ، شیمیایی یا گیاهی بودن آن میبرد.
او با دیدن پشت فرش به رج شمار یا تعداد گرههای تشکیلدهنده فرش (بدون شمارش) پی میبرد.
او با رؤیت نقش فرش، غنای طرح یا کم هنری و ناهماهنگ بودن نقش زمینه یا حاشیه را مییابد.
همچنین او از چیدمان رنگها، موزون و هماهنگ بودن یا تضاد رنگها نامأنوس بودن آنها و سایر عیوبی که ذکر آنها رفت را دریافت مینماید.
در نهایت محل بافت (که مهمترین کار کارشناس است)، قدمت فرش و هنری یا غیر هنری بودن آن، نتیجه دیدار آن هنرشناس کارآمد میباشد.
و اما حس لامسه با کمک حس باصره به کارشناس هنگام لمس فرش، آگاهی در خصوص چگونگی نوع مواد مصرفشده در فرش (شامل: پشم و نخ و ابریشم) را ارزانی میبخشد.
در پشم: زبری، نرمی، خشک و شکننده بودن، شاداب و مرده بودن که انواع مختلف پشمها اعم از داخلی و خارجی، بهاره، تربت، کرمانشاه، سیرجان و پشمهای دباغی یا مخلوطی از هر دو.
در تارهای پشمینه فرش؛ پر تاب و کم تاب بودن، مخلوط با الیاف پلاستیکی در تار و پود فرش با آزمایش بسیار ساده.
در ابریشم: استفاده از ابریشم طبیعی یا ابریشم نامرغوب مانند کژین یا ابریشم مصنوعی از نوع چوب و پلاستیک.
در لمس نمودن فرش؛ تائی و جفتی بافی، وضعیت تراکم پرزها و وضعیت پود دهی اعم از پود ضخیم یا نازک، هر چین یک پود یا چند چین یک پود.
دفتین خوردن فرش، پرینه بودن یا کم بینه بودن بافنده از نوع دفتین خوردگی، ماهر بودن یا عدم مهارت راست بودن دم کار یا پایین و بالا بودن که با لمس کردن و رؤیت فرش قابل دریافت و تأثیرگذار در برآورد قیمت میباشد. میتواند با لمس کردن مشخص شود.
حس دیگر در نهایت، عنایت و کمک و الهام خداوند بر قلب کارشناس را میطلبد که جز با اتکا به او کاری از پیش نمیبرد.
گاهی هنرآفرینی این آفریننده که از تعامل و همکاری چند هنرمند، بههمپیوسته و به عرصه ظهور رسیده، تابلویی از هنر را پیش روی انسان مجسم میدارد که هر کارشناس هنگام قیمتگذاری بر روی این کار هنری احساس عجز میکند.
تاکنون گفتار ما در خصوص ارزیابی فرشهای نو تولیدی بود. گرچه این گفتار بیش از ورقی چند و قلیل از دفتر بزرگ فرش ایران نیست.
ارزیابی فرش دستباف از هنرهای کاربردی است که با رؤیت و بررسی مشخصات کامل آن در هر قطعه با توجه به آگاهیهای کارشناس از قیمتهای مشابهات روز آن میتوان به نتیجه رسید.
