کارشناسی و قضاوت با توجه به شباهت هایی که دارند، تفاوت های بسیاری نیز دارند که جایگاه این دو را از هم تمیز میدهد، نظر کارشناس می تواند پایه و مستند مورد استفاده قاضی در امر قضاوت قرار گیرد.
کارشناسی و قضاوت از جهاتی دارای شباهت هستند، کارشناس نیز مانند قاضی در خصوص موضوع ارجاع شده، به بررسی و تحقیق میپردازد و در پایان نیز مانند قاضی، نتیجه بررسیهای خود را بهصورت یک رأی و نظر ارائه میکند. کارشناس مانند شاهد نیست که آنچه را که دیده یا شنیده است حکایت کند، بلکه براساس تخصص و مهارتی که دارد، در مسئله ارجاع شده، اعلام نظر میکند؛ بنابراین کارشناس نیز مانند قاضی، یک فرد عادی نیست، بلکه شخصی است که به علت دانش و تجربهای که دارد برای اعلام نظر تعیین میشود. میتوان گفت؛ قاضی نیز به خاطر تخصصی که در شناخت احکام و حقوق دارد، برای اعلام نظر در خصوص دعاوی منصوب میشود. در نتیجه قاضی را نیز میتوان از اقسام کارشناسان به حساب آورد که تخصص و دانش او در احکام است نه در موضوعات.
در فقه نیز شباهت کارشناسی و قضاوت مورد توجه قرارگرفته و در مورد اقسامی از کارشناسان مانند تقویم کننده، قیافهشناس، تقسیمکننده، خارص (ارزیاب)، تعداد را لازم ندانستهاند و کارشناس واحد را کافی شناختهاند، به خاطر شباهت این موارد به حکم و قضاوت.
در مقابل شباهتهای اندکی که بین کارشناسی و قضاوت وجود دارد، تفاوتهای بسیاری بین آن دو موجود است که آن دو را از هم متمایز میسازد. برخی از این تفاوتهای کارشناس رسمی دادگستری و قاضی از این قرار است:
الف) کارشناسی محدود به امور موضوعی است و امور حکمی را نمیتوان به کارشناس محول کرد؛ اما قاضی علاوه بر این که مسائل موضوعی را بررسی میکند، به تعیین حکم آن میپردازد و در واقع نقش اصلی قاضی در انطباق موضوع دعوی بر احکام و تشخیص حکم آن است. در امور موضوعی در صورتی که نیاز باشد، قاضی میتواند از کارشناس کمک بگیرد ولی تعیین حکم، وظیفه قاضی است و قاضی خود، کارشناس امور حکمی است و نمیتواند در امور حکمی از کارشناس کمک بگیرد.
ب) قاضی توسط مقام ذی صلاح قانونی برای حلوفصل دعاوی و صدور رأی در منازعات نصب میشود؛ اما کارشناس در هر مورد که لازم باشد، توسط قاضی، برای اعلام نظر در خصوص مورد ارجاع شده، تعیین میشود.
ممکن است قاضی علاوه بر تخصص در احکام. در موضوع نوع خاصی از دعاوی نیز تخصص داشته باشد مانند قاضی متخصص در امور تجاری که برای حل دعاوی بازرگانی تعیین میشود.
ج) صلاحیت قاضی برای رسیدگی و انشاء رأی در دعاوی، عام است و تا زمانی که نصب او باقی است، صلاحیت او نیز پابرجا است. ولی صلاحیت کارشناس مخصوص به همان موردی است که به او ارجاع شده و حدود صلاحیت او در آن مورد نیز، توسط قاضی معین میشود.
د) رأی قاضی از اعتبار ذاتی برخوردار است و در صورت وجود جهات نقض و اعتراض یکی از طرفهای دعوی، نقض میشود. در غیر این صورت قطعی و لازم الاجراء است؛ اما تشخیص اعتبار نظر کارشناس با قاضی است و در صورتی که نظر کارشناس با اوضاع و احوال محقق و معلوم مورد کارشناسی مطابقت نداشته باشد دادگاه به آن ترتیب اثر نخواهد داد.» (ماده ۲۶۵ قانون آیین دادرسی مدنی)
ه) اگرچه نظر کارشناس، یک خبر دادن ساده از امور محسوس نیست، جنبه انشانی ندارد، بلکه اخبار از واقعیات با دخالت استنباط و استنتاج کارشناس است؛ اما رأی قاضی، صرف اخبار از حق نیست بلکه دارای وصف انشائی است و با انشای حکم، قاضی از رسیدگی فارغ میشود و پس از آن نمیتواند دخل و تصرفی در حکم بنماید یا تغییری در آن ایجاد کند.
