بیمه اتومبیل، از آنجائی اهمیت دارد که در قرن بیستم این وسیله نقلیه در آشکار مختلف سواری، کامیون، اتوبوس و … به شکل خارق‌العاده‌ای در جای‌جای زندگی مردم خصوصاً در زندگی مردم شهرنشین جای خود را باز کرده و به نحو چشمگیری با زندگی امروزی بشر عجین شده است. ورود این وسیله گرچه به زندگی نوع بشر راحتی و آسایش بیشتری را همراه کرده است ولی خطرات ناشی از تصادفات و خسارات ملی و تلفات جانی زیادی را نیز در بر داشته است.
آمار رو به تزاید تعداد وسایط نقلیه و به‌تبع آن بالا رفتن میزان تصادفات و خسارت‌های مالی و تلفات جانی در این حوزه، تنها راه پیش رو جهت جبران خسارات و کمک به آسیب دیدگان پوشش بیمه‌ای مناسب است. شرکت‌های بیمه با درک این مهم و شناخت نسبت به بازار و نیاز بشر، طرح‌های متنوعی در خصوص جبران خسارات وارده در حوادث ناشی از تصادفات را ارائه داده‌اند.
بیمه اتومبیل به‌طورکلی به دو بخش در خصوص جبران خسارت‌های وارده به‌وسیله نقلیه تحت عنوان بیمه بدنه اتومبیل و همچنین جبران خسارات و وارده به شخص ثالث را پوشش می‌دهند. کلیه حوادث ناشی از خودرو در بخش بیمه اتومبیل به‌طورکلی در سه گروه دسته‌بندی می‌شوند:
- گروه اول: راننده مقصر است و زیان‌دیده مالی و جانی کاملاً بی‌تقصیر است.
- گروه دوم: زیان‌دیده مقصر است و راننده کاملاً بی‌تقصیر است.
- گروه سوم: راننده و زیان‌دیده هر دو در ایجاد حادثه مقصرند.
تشخیص هریک از سه گروه فوق از حوادث رانندگی بر عهده مقامات صلاحیت‌دار راهنمایی و رانندگی است. در صورت عدم توافق و قبول نظر کارشناس راهنمایی و رانندگی، زیان‌دیده دادخواست خود را از طریق مراجع قضایی پیگیری می‌نماید. در این بخش دادگاه با جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری رشته وسایط نقلیه موتوری و همچنین کارشناس رسمی دادگستری رشته بیمه در خصوص حادثه وقوع یافته اعلام نظر می‌نماید.
شرکت‌های بیمه در ایران به‌طورکلی خدماتی که به حوادث ناشی از رانندگی ارائه می‌نمایند در چهار گروه زیر هستند:
گروه اول: پوشش بیمه بدنه اتومبیل
بیمه اتومبیل، بخش بیمه بدنه اتومبیل بدین نحو است که شرکت‌های بیمه‌گر متناسب و در قبال دریافت حق بیمه و آپشن‌های مختلفی که در بیمه‌نامه قید می‌گردد، متعهد می‌گردند در صورت وقوع حادثه و وارد شدن صدمه و خسارت به‌وسیله نقلیه موضوع بیمه‌نامه، نسبت به جبران خسارات وارده اقدام نمایند. حتی اگر حادثه منجر به نابودی کامل وسیله نقلیه گردد.
شرکت بیمه‌گر متعهد به پرداخت خسارت تا برگرداندن وسیله نقلیه به حالت قبل از حادثه است. در این بیمه‌نامه حوادثی که ممکن است برای مسئله نقلیه حادث شود را می‌توان به دو گروه کلی تقسیم‌بندی کرد:
۱) خطرهای مورد تعهد بیمه‌گر
- حوادثی که منجر به وارد آمدن خسارت به‌وسیله نقلیه می‌شوند ازجمله تصادف و تصادم دو دستگاه اتومبیل، برخورد و یا تصادف وسیله نقلیه با اجسام ثابت و یا متحرک، واژگونی و یا سقوط اتومبیل.
- آتش‌سوزی وسیله نقلیه، برخورد صاعقه و انفجار وسیله نقلیه و اتومبیل.
- سرقت کلی اتومبیل.
- خسارت وارده به لوازم‌یدکی اصلی وسیله نقلیه که بر اساس کاتالوگ همراه اتومبیل به دارنده خودرو تحویل شده است.
- پرداخت کلیه هزینه‌های معقول و منطقی که به‌منظور جبران خسارت زیان‌دیده برای نجات مورد بیمه و حمل‌ونقل توسط جرثقیل جهت رساندن به تعمیرگاه و یا مکانی امن.
- خساراتی که در زمان حمل با جرثقیل، خط آهن و یا سایر وسایط نقلیه به خودرو وارد می‌گردد.
۲) خطرهای خارج از تعهد بیمه‌گر
خطرهای خارج از تعهد بیمه‌گر، خطرهایی هستند که چنانچه منشأ بروز حادثه منجر به خسارت گردد، بیمه‌گر بر اساس شرایط بیمه‌نامه متعهد به جبران خسارت آن نخواهد بود مگر اینکه برخلاف آن توافق شده باشد، این خطرات عبارت‌اند از:
- خساراتی که کهنگی، مستعمل بودن و عدم مراقبت و نگهداری درست از خودرو و یا و اسقاط اتومبیل موجب شده باشد.
- هرگونه آسیب و خسارت وارده به لاستیک‌های اتومبیل، به‌استثنای زمانی که خودرو به علت آتش‌سوزی خسارت‌دیده باشد. در این حالت نیز فقط تا ۵۰% قیمت لاستیک به‌عنوان خسارت به بیمه‌گذار پرداخت خواهد شد.
- زیان و خساراتی که ناشی از عدم استفاده از وسیله نقلیه از زمانی که دچار حادثه شده است تا زمانی که راه‌اندازی مجدد صورت می‌پذیرد.
- افت قیمت، کاهش و پایین آمدن ارزش اتومبیل مورد بیمه براثر حادثه
- خطرات جنگ، شورش و انقلاب و خسارات مستقیم و غیرمستقیم ناشی از انفجارهای هسته‌ای و اشعه یون‌زا
- خطرات طبیعی مانند، زمین‌لرزه، سیل و آتش‌فشان
- خسارت‌های عمدی به مورد بیمه توسط بیمه‌گذار
- خسارات ناشی از رانندگی در حین مستی و نوشیدن مشروبات الکلی، یا تحت تأثیر مواد مخدر و یا آزمایش سرعت
گروه دوم: بیمه شخص ثالث
در هر جامعه‌ای برای رسیدن به ثبات و داشتن محیطی امن که در آن علاوه بر آسایش، افراد جامعه احساس آرامش هم داشته باشند، تقید به قانون و رعایت مقررات و نظم عمومی جامعه است. هر فردی از آحاد جامعه که برخلاف قانون رفتار نماید در برابر خسارت و یا زیان‌های به بار آمده که رفتار او آن را حادث می‌شود مسئول است، فرد خاطی متناسب با جرم، بزه و یا خلافی که مرتکب می‌شود مستوجب کیفر است. به همین دلیل چنانچه فردی سهواً و یا تعمداً مرتکب عملی خلاف قانون و مقررات شود، مسئول بوده و باید به مجازات متناسب با آن بی‌احتیاطی برسد و زیان وارد اعم از مالی و یا جانی را جبران کند.
مسئولیت مدنی زمانی جنبه عملی به خود می‌گیرد که شخص مقصر حادثه مجبور شود زیان وارد به شخص ثالث را جبران کند. تفاوت مسئولیت مدنی با مسئولیت جزایی در این است که مسئولیت جزایی قابل بیمه کردن نیست و مغایر قوانین و عرف جوامع انسانی تلقی می‌شود.
بیمه مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری در ایران در بیست و نهم دی‌ماه ۱۳۴۷ به تصویب رسید تا مسئولیت مدنی بیمه‌گذار در مقابل اشخاص ثالث درنتیجه حوادث ایجادشده از وسیله نقلیه مورداستفاده خود را بیمه کند. بیمه مسئولیت مدنی در ایران به دو بخش عمده تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از:
بیمه اختیاری
شامل بیمه‌نامه‌های دیه، بیمه مازاد ثالث و بیمه کارت سبز است که این سه نوع اخیر سال‌ها بعد از تصویب قانون بیمه شخص ثالث توسط شرکت‌های بیمه طرح‌ریزی و ابداع شده است. با توجه به اینکه این بیمه‌نامه خسارات مالی و جانی وارد به اشخاص ثالث را جبران می‌کند، بر اساس شرایط بیمه‌نامه افراد زیر در قبال بیمه‌گذار شخص ثالث شناخته نمی‌شوند
الف) بیمه‌گذار و کلیه افرادی که مسئولیت آن‌ها مسئولیت بیمه‌گذار تلقی می‌شود
ب) کارکنان بیمه‌گذار مسئول حادثه که در حین کار و انجام‌وظیفه باعث بروز حادثه شده باشند
پ) همسر، پدر، مادر، اولاد و اجداد تحت تکفل بیمه‌گذارت. راننده‌ای که حادثه منحصراً درنتیجه خطای او ایجاد شده باشد
۱) خطرهای خارج از تعهد بیمه‌گر
بیمه شخص ثالث یکی از بیمه‌های است که در آن بیمه‌گر خسارت‌های زیر از شمول تعهدات خود خارج نموده است:
- خسارات ناشی از جنگ، جنگ داخلی، شورش، آشوب، بلوا، انقلاب
- خسارات ناشی از خطرات طبیعی از قبیل سیل، زلزله، صاعقه و طوفان
- خسارات مستقیم و غیرمستقیم ناشی از اشعه یون‌زا و رادیواکتیویته
- خسارات وارد به محمولات وسایل نقلیه مورد بیمه
- خسارات ناشی از محکومیت جزایی و پرداخت جرائم
- خسارات وارد ناشی از عمل متصرفین غیرقانونی وسایل نقلیه یا رانندگان فاقد گواهینامه
- خسارات وارد به بیمه‌گذار و کالا، اموال، ساختمان‌ها و وسایل نقلیه تحت مالکیت و یا تصرف بیمه‌گذار
بیمه حوادث سرنشین و راننده
اصولاً هر تصادم باعث بروز دو نوع خسارت می‌شود; نخست خساراتی است که به اشخاص ثالث وارد می‌آید که لزوماً و برحسب قانون، مقصر حادثه ملزم به جبران آن و دیگر خساراتی است که به وسیله نقلیه مقصر حادثه، راننده و سرنشینان آن وارد می‌آید. خسارات دسته اول را می‌توان از محل بیمه‌نامه شخص ثالث و یا مازاد ثالث جبران کرد و خسارات دسته دوم خود شامل دو قسمت است که خسارات مالی و خسارات جرح و فوت از این دسته‌اند.
بخش نخست خسارات دسته دوم را می‌توان از محل بیمه‌نامه بدنه اتومبیل جبران کرد و بخش دوم آن یا باید از طریق بیمه‌نامه حوادث سرنشین جبران شود و یا بیمه‌نامه دیه این‌گونه خسارات جرح و فوت را جبران کند. در این حالت چنانچه شرکت بیمه سرنشینان اتومبیل را بیمه کرده باشد، در صورت بروز خسارات جرح و فوت، آن را جبران خواهد کرد.
۱) خطرهای مورد تعهد بیمه‌گر
بر اساس شرایط بیمه‌نامه حوادث سرنشین، چنانچه وسیله نقلیه مورد بیمه به علت آتش‌سوزی، انفجار، واژگون شدن، منحرف شدن و یا سقوط باعث بروز هرگونه خسارت جرح و فوت سرنشینان اتومبیل شود، بیمه‌گر متعهد است خسارات وارد را بر اساس شرایط بیمه‌نامه پرداخت کند. لازم به ذکراست که تعهد بیمه‌گر در مورد بیمه‌نامه حوادث سرنشین محدود به ظرفیت مجاز اتومبیل مورد بیمه است.
درواقع بیمه سرنشین نوعی بیمه‌نامه حادثه است که در آن خطرات مورد بیمه، محدود به مواردی است که در بیمه‌نامه از آن‌ها به‌عنوان حوادث مشمول بیمه نام برده شده است
۲) خطرهای خارج از تعهد بیمه‌گر
سرنشینان وسیله نقلیه مورد بیمه در مقابل حوادث مذکور در بند تحت پوشش بیمه‌ای قرار دارند و تابع شرایط عمومی بیمه‌نامه حوادث سرنشین می‌باشند; اما درصورتی‌که بروز و منشأ حادثه یکی از خطرات مذکور در ذیل باشد، بیمه‌گر تعهدی در جبران خسارت ندارد:
- خسارات ناشی از خطرات طبیعی مانند زلزله، سیل، طوفان، صاعقه و آتش‌فشان که انسان در ظهور و بروز آن‌ها دست نداشته و بروز آن خارج از اراده بشر است
- خسارات ناشی از جنگ، شورش، آشوب، بلوا، اعتصاب و … که معروف به خطرات اجتماعی است قابل جبران نیست مگر اینکه شرط خلاف دیگری بین طرفین قرارداد توافق شده باشد
- خسارات ناشی از کاربرد وسیله نقلیه در مسابقات شرط‌بندی و آزمایش‌های رانندگی
- خسارات ناشی از تشعشعات رادیواکتیویته و اشعه یون‌زا.
- خسارات وارد به سرنشینان اتومبیل چنانچه در زمان سوخت‌گیری آن ایجاد شده باشد
اصولاً خسارات وارد در صورتی قابل جبران است که راننده دارای گواهینامه مجاز رانندگی باشد. درصورتی‌که حادثه منجر به نقص عضو و ازکارافتادگی سرنشینان اتومبیل شود، غرامت بر اساس جدول نقص عضو و ازکارافتادگی پرداخت و تسویه خواهد شد. (منبع سایت بیمه مرکزی)
گروه سوم: بیمه حوادث سرنشین
اصولاً هر تصادم باعث بروز دو نوع خسارت می‌شود; نخست خساراتی است که به اشخاص ثالث وارد می‌آید که لزوماً و برحسب قانون، مقصر حادثه ملزم به جبران آن و دیگر خساراتی است که به وسیله نقلیه مقصر حادثه، راننده و سرنشینان آن وارد می‌آید.
خسارات دسته اول را می‌توان از محل بیمه‌نامه شخص ثالث و یا مازاد ثالث جبران کرد و خسارات دسته دوم خود شامل دو قسمت است که خسارات مالی و خسارات جرح و فوت از این دسته‌اند. بخش نخست خسارات دسته دوم را می‌توان از محل بیمه‌نامه بدنه اتومبیل جبران کرد و بخش دوم آن یا باید از طریق بیمه‌نامه حوادث سرنشین جبران شود و یا بیمه‌نامه دیه این‌گونه خسارات جرح و فوت را جبران کند.
در این حالت چنانچه شرکت بیمه سرنشینان اتومبیل را بیمه کرده باشد، در صورت بروز خسارات جرح و فوت، آن را جبران خواهد کرد.
۱- خطرهای مورد تعهد بیمه‌گر
بر اساس شرایط بیمه‌نامه حوادث سرنشین، چنانچه وسیله نقلیه مورد بیمه به علت آتش‌سوزی، انفجار، واژگون شدن، منحرف شدن و یا سقوط باعث بروز هرگونه خسارت جرح و فوت سرنشینان اتومبیل شود، بیمه‌گر متعهد است خسارات وارد را بر اساس شرایط بیمه‌نامه پرداخت کند. لازم به ذکراست که تعهد بیمه‌گر در مورد بیمه‌نامه حوادث سرنشین محدود به ظرفیت مجاز اتومبیل مورد بیمه است.
درواقع بیمه سرنشین نوعی بیمه‌نامه حادثه است که در آن خطرات مورد بیمه، محدود به مواردی است که در بیمه‌نامه از آن‌ها به‌عنوان حوادث مشمول بیمه نام‌برده شده است
۲- خطرهای خارج از تعهد بیمه‌گر
سرنشینان وسیله نقلیه مورد بیمه در مقابل حوادث مذکور در بند تحت پوشش بیمه‌ای قرار دارند و تابع شرایط عمومی بیمه‌نامه حوادث سرنشین می‌باشند; اما درصورتی‌که بروز و منشأ حادثه یکی از خطرات مذکور در ذیل باشد، بیمه‌گر تعهدی در جبران خسارت ندارد
خسارات ناشی از خطرات طبیعی مانند زلزله، سیل، طوفان، صاعقه و آتش‌فشان که انسان در ظهور و بروز آن‌ها دست نداشته و بروز آن خارج از اراده بشر است
خسارات ناشی از جنگ، شورش، آشوب، بلوا، اعتصاب و … که معروف به خطرات اجتماعی است قابل جبران نیست مگر اینکه شرط خلاف دیگری بین طرفین قرارداد توافق شده باشد.
خسارات ناشی از کاربرد وسیله نقلیه در مسابقات شرط‌بندی و آزمایش‌های رانندگی
خسارات ناشی از تشعشعات رادیواکتیویته و اشعه یون‌زا.
خسارات وارد به سرنشینان اتومبیل چنانچه در زمان سوخت‌گیری آن ایجاد شده باشد.
اصولاً خسارات وارد در صورتی قابل جبران است که راننده دارای گواهینامه مجاز رانندگی باشد. درصورتی‌که حادثه منجر به نقص عضو و ازکارافتادگی سرنشینان اتومبیل شود، غرامت بر اساس جدول نقص عضو و ازکارافتادگی پرداخت و تسویه خواهد شد.
گروه چهارم: بیمه مازاد مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث (تا حد دیه)
در قانون مجازات اسلامی (دیات) که در سال ۱۳۶۱ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده ، قانون‌گذار دیه را بدین گونه تعریف کرده است: دیه مالی است که به سبب جنایت بر نفس یا عضو به مجنی علیه یا به ولی یا اولیاء دم او داده می‌شود
با نگاهی بر این تعریف درمی‌یابیم که دیه درواقع مجازاتی است که شرع برای قتل نفس، جرح و یا صدمات بدنی دیگر برای مقصر حادثه در نظر گرفته مشروط بر این که عمدی نباشد. یکی از مصادیق این تعریف و درواقع تحقق امر دیه، همانا حوادث ناشی از رانندگی است، زیرا راننده و یا دارنده وسیله نقلیه موتوری مسئول خساراتی است که ممکن است به علت کاربرد وسیله نقلیه به اشخاص ثالث وارد شود و بیمه شخص ثالث هم به‌منظور جبران ضرر و زیان‌های ناشی از کاربرد همین وسیله نقلیه توسط قانون‌گذار تصویب شده است.
دادگاه‌ها مقدار دیه قتل نفس یک مرد مسلمان را یکی از موارد شش‌گانه زیر که جانی در انتخاب هریک از آن‌ها مخیر می‌باشد و تلفیق آن‌ها هم جایز نیست تعیین کرده‌اند.
- – یک‌صد شتر سالم و بدون عیب که خیلی هم لاغر نباشد.
- – دویست گاو سالم و بدون عیب که خیلی هم لاغر نباشد.
- – یک هزار گوسفند سالم و بدون عیب که خیلی هم لاغر نباشد.
- – دویست دست لباس سالم از حله‌های یمن
- – یک هزار دینار مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر دینار یک مثقال شرعی طلا به وزن ۱۸ نخود است.
- – ده هزار درهم مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر درهم به وزن ۱۲/۶ نخود نقره است.
پرداخت قیمت هریک از موارد شش‌گانه در صورت تراضی طرفین کافی است و اگر تلفیق به توان پرداخت قیمت یکی از موارد شش‌گانه باشد کافی است.
با توجه به قوانین مصوب، شرکت‌های بیمه با در نظر گرفتن محدودیت پوشش بیمه‌ای غرامت مالی و جانی بیمه‌نامه شخص ثالث، اقدام به ارائه بیمه‌نامه‌ای مازاد با همان شرایط و چند شرط اضافی خاص کرده و آن را بیمه‌نامه مازاد ثالث (دیه) نام‌گذاری کردند.
اصولاً شرایط عمومی این بیمه‌نامه مطابق با شرایط عمومی بیمه‌نامه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث است، اما تفاوت عمده آن با بیمه‌نامه شخص ثالث در این است که خسارات وارد بر اساس رأی محاکم صالحه قابل پرداخت است.
تعهد بیمه‌گر ازلحاظ افراد زیان‌دیده در داخل وسیله نقلیه موتوری برابر ظرفیت مجاز اتومبیل است، حال‌آنکه در خارج از وسیله نقلیه برای شمار افراد محدودیتی وجود ندارد.
شرکت‌های بیمه با توجه به قیمت و ارزش فعلی موارد شش‌گانه‌ای که محاکمه صالحه رأی خود را بر آن اساس صادر می‌کنند بیمه‌نامه‌هایی را برحسب درخواست بیمه‌گذاران خود از مبلغ شش میلیون تا هفتاد میلیون ریال صادر می‌کنند. نرخ حق بیمه بیمه‌نامه‌های دیه توسط بیمه مرکزی ایران به شرکت‌های بیمه ابلاغ شده است.
